Cultuur van de macht

Italiaanse hoven
Eeuw van de ontdekkingen
Het mecenaat
Absolutisme in Frankrijk

Italiaanse hoven

• In het 15e-eeuwse Italië heerste een algemeen gevoel van politieke, sociale en geestelijke onafhankelijkheid. Het land bestond uit een aantal rijke, onafhankelijke republieken en een aantal kleinere stadstaten.
• Begin 15e eeuw kwamen als gevolg van politieke en maatschappelijke ontwikkelingen de machtsverhoudingen anders te liggen dan daarvoor. De paus keerde terug uit zijn ballingschap in Avignon en probeerde Rome militair en cultureel weer op de kaart te zetten. De andere vorsten voelden de noodzaak zich ook met grote kunstopdrachten te profileren. Verder hadden Florence en andere republieken zich ontwikkeld tot centra van internationale handel en het bankwezen. Particuliere ondernemers zoals de familie de' Medici, die fortuin hadden gemaakt met expedities naar onbekende gebieden, verwierven hoge posities in het bestuur en vervingen de aristocratie als opdrachtgever en beschermheer van kunstenaars en architecten.
• In het quattrocento werden de hoven de centra van de nieuwe cultuur. Zo'n hof (fort, Italiaans rocca) was een gemeenschap binnen een stad. In het quattrocento veranderden de Italiaanse hoven van vorsten en patriciërs van met torens versterkte en ommuurde vestingen tot elegante en schitterend gedecoreerde stadskantoren (palazzi). Deze stonden vaak aan een plein, van waaruit feesten en optochten werden gehouden. Aan het hof werkten ook kunstenaars. Sommige machtshebbers verruilden de stad voor een plattelandsvilla (villa suburbana).
• De samenstelling van het hof veranderde voortdurend, en jonge patriciërs verbleven er vaak een tijd om een adellijke opleiding te krijgen. Die stond in het teken van het humanistische ideaal van de universele mens: een getraind vechter met kennis van de vrije kunsten en met perfecte manieren.

Leg uit

Links: Palazzo Vecchio en onder: Palazzo Medici-Riccardi in Florence. Cosimo I verhuisde, toen hij eenmaal hertog was geworden, van het Palazzo Medici naar het Palazzo Vecchio (vanouds het voornaamste gebouw van de stad). In het eerste is goed te zien hoe edelen tot de 14e eeuw woonden in een versterkte toren, als een soort eilandjes (insulae) binnen de stad. Door houten voetbruggen onderhielden ze contact met bewoners van andere torens. Michelozzo, de ontwerper van het paleis van de' Medici, keek in de 15e eeuw verder dan de militaire functie. Lijnen, oppervlakken en ruimtes verhielden zich tot elkaar volgens de Gulden Snede. Er was een tuin en een centrale binnenplaats. De voorgevel bestond uit drie duidelijk horizontale lagen, met een centrale toegangspoort en vensters. Overal zijn Grieks-Romeinse ornamenten te zien, zoals de zuilen, bogen en timpanen.

Eeuw van de ontdekkingen

• Onder de welvarende en zelfbewuste stedelingen ontstond het humanisme, een vergelijking met de onafhankelijke en kunstminnende Grieken en Romeinen. Geleidelijk kwamen zij los van het middeleeuwse mechanistische wereldbeeld (de mens als radertje in een goddelijke machine). Humanistische wetenschappers probeerden de wereld te ontleden en haar wetmatigheden in kaart te brengen . Allerlei experimenten leidden tot grote wetenschappelijke vooruitgang, onder meer in de geneeskunde en geografie.
• Uitvindingen in de scheepsbouw, de cartografie en astronomie waren uiteindelijk de aanzet om de verre werelddelen te verkennen. De ontdekking en uitbuiting van verre Aziatische en Amerikaanse rijken bracht Spanje en Portugal grote rijkdom.

Leonardo da Vinci: studie van een kind in de baarmoeder.

Het mecenaat

• De nieuwe rijken van het quattrocento wierpen zich een voor een op als mecenas (sponsor en liefhebber van kunst). De hertog Gonzaga van Mantua probeerde de buurlanden te imponeren met grandioze feesten. Hij nam de beste kunstenaars in dienst, zoals Rubens en Monteverdi.
• Ook de schatrijke zakenfamilie de' Medici, groothertogen van Florence, sponsorde talloze kunstprojecten. Onder Cosimo waren dat vooral kerken en religieuze kunst. Lorenzo 'Il Magnifico', zelf een grote kunstkenner, stond in contact met Vasari en gaf opdracht voor het ontwerpen van het Palazzo Medici-Riccardi en het Uffizi. Hij had kunstenaars als Botticelli en Da Vinci in dienst en besteedde grote sommen geld aan trionfi, feestelijke optochten met decors en kostuums. Door haar huwelijk met de Franse koning Hendrik II introduceerde Catharina de' Medici de theaterspektakels en hofdansen aan het hof in Parijs.
• Bijna alle renaissancekunst is op bestelling gemaakt en religieus van aard. Het mecenaat werd dus niet alleen ingegeven door liefde voor schilderijen, maar ook door burgerlijke deugd en een tikje vroomheid. Vorsten lieten kerken bouwen, patriciërs vaak alleen een kapel met muur- en plafondschilderingen. Voor kunstopdrachten werd een contract opgesteld, met specificaties van de materialen, het onderwerp , het iconografisch programma en de techniek.

Sandro Botticelli: Aanbidding der wijzen, 1470-1475. Alle figuren zijn familieleden of vrienden van de Medici. Links voor Sandro’s broodheer Lorenzo, rechts voor Botticelli zelf. Vlak voor het kindje Jezus staat Cosimo de Oudere.

Absolutisme in Frankrijk

• In de 15e eeuw kende Frankrijk twee belangrijke hoven. Het hof van de koning werd beconcurreerd door dat van de hertogen van Bourgondië in Dijon.
• Lodewijk XIV werd gedreven door persoonlijke zucht naar macht en roem. Tijdens zijn 72-jarige regeerperiode schakelde hij de macht van de adel en iedere vorm van democratie systematisch uit.
• Lodewijk gebruikte de kunst om zijn greep op het land te versterken en vond in de statige, classicistische barok daarvoor de geschikte taal. Het hof van Versailles werd het culturele hart van Europa, vooral op het gebied van toneel, dans en opera. Portretten, standbeelden en munten moesten zijn goddelijke status bevestigen en zijn aanwezigheid over het hele land verbreiden. De gang van zaken aan het hof was onderworpen aan een een eindeloze reeks rituelen. In de hofballetten - waarin hij zelf de hoofdrol danste - werd hij vergeleken met Apollo, de personificatie van het goede dat het kwade verdrijft.
• Lodewijk richtte koninklijke academies op, waarmee hij de kunst professionaliseerde en ook voor de staat controleerbaar maakte.

Leg uit

Jean Nocret, Lodewijk XIV en zijn familie als olympische goden, 1670. Door zijn klassieke driehoekscompositie, kleurgebruik en perspectief doet het schilderij heel classicistisch aan.

Top